Pored uhicenja, u narednim danima okupacije, na sirem prostoru opcine, srpska vojska, srpska milicija i paravojne cetnicke postrojbe iz Srbije ubile su veci broj civila, Hrvata. Posebice okrutne zlocine pocinili su u selima Novo Selo, Hrvatska Tisina, Donji Hasic, a narocito zvjerska ubojstva u selu Kornica.

a) Nepotpun popis civila koje su pripadnici srpskih postrojbi, pobili na okupiranom podrucju opcine Bosanski Samac:

1. Slavko Dzebic, sin Ivin, roden 1966. g., iz Bosanskog Samca, ubijen 17.4.1992. ispred obiteljske kuce;
2. Ilija Vuckovic, sin Durin, roden 1938. g., iz Bosanskog Samca, ubijen 17.4.1992. u Ulici marsala Tita u Bosanskom Samcu;
3. Franjo Karalic, sin Durin, roden 1941. g., iz Hrvatske Tisine, ubijen 19.4.1992. u Novom Selu;
4. Pero Galic, sin Marijanov, iz Hrvatske Tisine, ubijen 19.4.1992. u Novom Selu;
5. Marijan Stazic, sin Ivin, roden 1944. g., iz Hrvatske Tisine, ubijen 19.4.1992. u Novom Selu;
6. Mila Petricevic, rodena 1945. g., iz Hrvatske Tisine, ubijena 19.4.1992. u Novom Selu;
7. Pero Petricevic, zvan Cup, roden 1943. g., iz Hrvatske Tisine, ubijen 19.4.1992. u Novom Selu;
8. Pero Domic, sin Mikin, roden 1964. g., iz Hrvatske Tisine, ubijen 19.4.1992. u Novom Selu;
9. Niko Tomic, sin Jurin, roden 1926. g., iz Hrvatske Tisine, ubijen 19.4.1992. u Novom Selu;
10. Ivo Tomic, sin Ivin, roden 1943. g. iz Hrvatske Tisine, ubijen 19.4.1992. u Novom Selu;
11. Mato Karalaic, sin Antin, roden 1924. g., iz Hrvatske Tisine, ubijen 19.4.1992. pred svojom kucom;
12. Mijo Lubina, sin Jozin, roden 1945. g., iz Donjeg Hasica, ubijen 26.4.1992. u Donjem Hasicu;
13. Kata Lubina, rodena Milkic , rodena 1919. g., iz Donjeg Hasica, ubijena 26.4.1992. u Donjem Hasicu;
14. Tvrtko Majstorovic, roden 1928. g., iz Kornice ubijen 10.5. 1992. u Kornici;
15. Anda Majstorovic, kci Matina, rodena 1930. g., iz Kornice, ubijena 10.5.1992. u Kornici;
16. Ana Maric, rodena 1930. g., ubijena 10.5.1992. u Kornici;
17. Antun Mamuzic, sin Dure, roden 1928. g., iz Kornice, ubijen 10.5.1992. u Kornici;
18. Ivo Stazic, roden 1942. g., iz Kornice, ubijen 10.5.1992. u Kornici;
19. Mato Majstorovic, sin Tomin, roden 1959. g., iz Kornice, ubijen 10.5.1992. u Kornici;
20. Aladin Jakupovic, sin Irfanov, roden 1954. g., iz Bosanskog Samca, ubijen 15.5.1992. u Obudovcu;
21. Ivo Samardzic, sin Nikin, iz Novog Sela, ubijen neutvrdenog dana u Novom Selu;
22. Joso Nedic, sin Markov, iz Novog Sela, ubijen neutvrdenog dana u Novom Selu;
23. Ruza Susak, rodena 1910. g., iz Kornice, ubijena 24.6.1992. u Kornici;
24. Marko Susak, sin Vinkov, roden 1930. g., iz Kornice, ubijen 24.6.1992. u Kornici;
25. Marko Markotic, roden 1908. g., u Kopanicama, ubijen 24.6.1992. u Kornici;
26. Marta Markotic, kci Markova, rodena 1930. g. iz Kornice, ubijena 24.6.1992. u Kornici;
27. Ismet Smajic, zvan Isko, roden 1954. g., iz Bosanskog Samca, ubijen neutvrdenog dana u Bosanskom Samcu;
28. Ruza Zubak, iz Srednje Slatine, ubijena neutvrdenog dana u Srednjoj Slatini;
29. Nusret Kapetanovic, zvan Saraf, roden 1951. g., iz Bosanskog Samca, ubijen neutvrdenog dana u Batkusi.

b) Imena Hrvata i Muslimana ubijenih u logoru u Bosanskom Samcu te i u drugim logorima:

1. Anto Brandic, zvan Dikan, sin Matin, roden 1946. g., iz Donjeg Hasica, ubijen 26.4.1992.;
2. Jozo Antunovic, sin Markov, roden 1960. g., iz Gornjeg Hasica, ubijen 7.5.1992.;
3. Luka Gregurevic, sin Markov, roden 1955. g. iz Domaljevca, ubijen 7.5.1992.;
4. Josip Orsolic, sin Pejin, roden 1948. g., iz Domaljevca, ubijen 7.5.1992.;
5. Niko Brandic, sin Ivin, roden 1957. g., iz Donjeg Hasica, ubijen 7.5.1992.;
6. Luka Blazanovic, sin Durin, roden 1954. g., iz Donjeg Hasica, ubijen 7.5.1992.;
7. Ivo Tuzlak, sin Matin, roden 1951. g., iz Grebnica, ubijen 7.5. 1992.;
8. Ivan Agatic, sin Antin, iz Tursinovca, ubijen 7.5.1992.;
9. Ilija Matic, iz Babine Grede, ubijen 7.5.1992.;
10. Sead Hurtic, sin Smailov, roden 1963. g., iz Bosanskog Samca, ubijen 7.5.1992.;
11. Sedam osoba iz Teslica, Gracanice i drugih mjesta BiH, ubijeni 7.5.1992.;
12. Marijan Pejic, sin Tadijin, roden 1952. g., iz Gornjeg Hasica, ubijen neutvrdenog dana 1992.;
13. Marko Evic, sin Antin, roden 1949. g., iz Donjeg Hasica, ubijen 7.6.1992.;
14. Bartol Kljaic, sin Martinov, roden 1950. g., iz Gornjeg Hasica, ubijen 7.6.1992.;
15. Ruzmir Hodzic, zvan Suma, sin Zaimov, roden 1950. g., ubijen neutvrdenog dana 1992.;
16. Ivo Bartolovic, sin Nikin, roden 1925. g., iz Hrvatske Tisine, ubijen neutvrdenog dana 1992.;
17. Pavo Catic, iz Srednje Slatine, ubijen neutvrdenog dana 1992.;
18. Marko Bozic, iz Srednje Slatine, ubijen neutvrdenog dana 1992.;
19. Ilija Evic, roden 1959. g., iz Grebnica, ubijen neutvrdenog dana 1992.;
20. Anto Brandic, zvan Antesa, sin Matin, roden 1940. g., iz Donjeg Hasica, ubijen 29.7.1992.;
21. Husein Mustafic, sin Fetisin, roden 1950. g., iz Bosanskog Samca, ubijen 28.10.1992.;
22. Ahmet Vukovic, sin Omerov, roden 1942. g., iz Bosanskog Samca, ubijen 28.10.1992.;
23. Fadil Sabanovic, sin Sukrijin, roden 1954. g., iz Bosanskog Samca, ubijen neutvrdenog dana 1992.;
24. Faruk Mulisic, roden 1963. g., iz Bosanskog Samca, ubijen neutvrdenog dana 1992.;

c) Imena osoba s podrucja opcine Bosanski Samac koje su poginule kopajuci pod prinudom rovove za Srbe:
1. Ivica Pavic, sin Tadin, roden 1956. g., iz Bosanskog Samca, poginuo neutvrdenog dana 1992.;
2. Agoj Simnica, sin Ramadanov, roden 1966. g., iz Bosanskog Samca, poginuo neutvrdenog dana 1992.;
3. Dzevad Nurkic, sin Galibov, iz Bosanskog Samca, poginuo neutvrdenog dana 1992.
4. Milenko Petricevic, sin Matin, iz Hrvatske Tisine, poginuo neutvrdenog dana 1992.;
5. Kemal Ibralic, sin Smailov, roden 1956. g., iz Bosanskog Samca, poginuo neutvrdenog dana 1993. godine.

Podaci prikupljeni do decembra 1995. godine.

Na samom pocetku ratnih sukoba muslimani i Hrvati su stavili veliki broj objekata u funkciju logora za Srbe. Pripreme za namjenu odredjenih objekata u tu svrhu obavili su znatno ranije.

Najcesce su objekti zatocenja bili: podrumske prostorije vecih zgrada (hotela, skola, privatnih kuca, kafana, domova, magacina...), dotadasnji zatvori, kazneno-popravni domovi, kasarne. Uocljiv je i veci broj privatnih zatvora, koje su drzali eksponirani pojedinci. Sve to govori o jednom cilju neprijatelja - da se na svaki moguci nacin ponizava sve sto je srpskog porijekla.

Neduzni civili hvatani su masovno. Razlozi privodjenja ljudi pravdani su potrebama da se upucuju na “informativni razgovor”. Naravno, malo se ko sa tih “informativnih razgovora” vracao svojoj kuci. Uglavnom, svi su zatvarani i bili podvrgnuti neopisivim torturama. Optuzbe su bile proizvoljne i najcesce su glasile: “posjedovanje oruzja”, “saradnja sa neprijateljem”, “sluzenje u neprijateljskoj vojsci”, “podrivanje drzave Bosne i Hercegovine” i dr. Za takva “djela” nekima je presudjivano na licu mjesta, a nekima su odredjivane vremenske kazne zatvora u trajanju do 20 godina.

Talas sirenja mreze logora i mjesta u kojima su bili zatoceni Srbi odvijao se razlicitom dinamikom.

Na prostoru Posavine (opstine Brcko, Gradacac, Orasje, Samac, Odzak - Vukosavlje, Derventa, Brod, Doboj, Modrica) postojalo je 45 registrovanih logora. Najveci broj bio je na dijelu teritorije opstine Brcko (koja je bila pod kontrolom muslimana i Hrvata), cak 19. Sa oznakom gnusnih radnji nad srpskim civilima su i logori u Odzaku (Vukosavlju), narocito u naselju Novi Grad, gdje su masovno silovane srpske zene i djevojke, cak i maloljetnice. Izjava jedne od brojnih zatocenica u tom mjestu govori sve: “Jedne noci, oko 23 sata , dosla su osmorica polupijanih. Sve su nas tukli. Izveli su dvije djevojke. L.D. (15 godina) i S.D. (21 godinu). Obje su silovali. Bila je to grupa momaka iz Posavske Mahale i okolnih sela. Sebe su nazivali “vatrenim konjima”. Licno sam ih vecinu poznavala. Marijana Brnica posebno. Tovarili su zene u kamion i odvozili. Vracali su ih pred zoru, gole, izmrcvarene...” I u Srpskom Brodu (tadasnji Bosanski Brod), gdje su i poceli prvi ratni sukobi, pocinjeni su strasni zlocini nad srpskim stanovnistvom. U osam registrovanih logora, najgnusnija mucenja bila su klanja i silovanja. Musliman Alija Selimovic je priznao neke od tih radnji. Evo dijela njegove izjave: “Ja sam prvo usao u jednu kucu, zajedno sa Havic Enesom, Hodzic Becirom i Mujcin Age Senadom, gdje smo zatekli covjeka, zenu (staru oko 50 godina) i njihovu kcerku, staru 23 godine. Prvo smo svezali oca i majku, zatim smo pristupili silovanju njihove kcerke. Ja sam prvi silovao kcerku, dok su mi u tome pomagali Becir i Enes. Nakon mene silovala su je i ostala trojica.

Zatim smo pristupili silovanju njene majke. Potom sam ja zaklao majku, a Enes oca. Djevojku smo odveli u kombi koji je bio pun djevojaka, koje su odvozene u Slavonski Brod...” Ali to nije bio kraj njihovim zlocinackim akcijama. Oni idu dalje u potrazi za srpskom krvlju, pa Selimovic dalje kaze: “U toku ove akcije sjecam se da smo dosli u kucu Svjetlane Stanic ili Savic. U kuci smo zatekli Svjetlanu, koja je stara oko 20 godina, i cini mi se njenog muza ili brata i njenu majku. Prvo smo musku osobu izveli napolje i vezali za sljivu iza kuce. Nakon toga, Hodzic je odveo Svjetlaninu majku u drugu prostoriju, a ja i Havic smo u sobi silovali Svjetlanu. Potom je Svjetlanu silovao i Hodzic. Poslije silovanja Svjetlane, ja sam zaklao njenu majku, a zatim i Svjetlanu, poslije cega smo izasli napolje gdje sam zaklao Svjetlaninog muza ili brata koji je bio vezan za sljivu.”

U srednjoj Bosni (opstine Zenica, Zavidovici, Visoko, Kakanj, Zepce, Maglaj i Tesanj) registrovano je 35 logora. Najveci broj imala je Zenica (12), potom Visoko (10). Masovno zatvaranje Srba vrseno je u bivsem Kazneno-popravnom domu i dotadasnjem gradskom zatvoru u Zenici, te u ranijoj kasarni “Ahmet Fetahagic” u Visokom. Srpski zivalj sa tih prostora odvodjen je u logore bez posebne selekcije. Svi su bili unaprijed optuzeni za posjedovanje oruzja, sluzbu u neprijateljskoj vojsci i sl. Brojni su zivi svjedoci o zlostavljanjima u ovim kazamatima. Svi njihovi iskazi su vrlo dirljivi. Tesko je odabrati onaj koji je najupecatljiviji. Svaki pojedinac je imao svoju sudbinu, koja se razlikuje od drugih. Milan Mitrovic, jedan od prvih zatocenika i ljudi koji je sve to detaljno zabiljezio u svojoj publikaciji “Golgota Srba iz srednje Bosne”, izmedju ostalog, kaze: “Otvorise vrata i upalise svjetlo. Vidim dva kreveta i na njima leze dvije sredovjecne zene. Kad su napustili sobu, obje zene ustadose sa kreveta i zacudjeno pitaju ko me toliko unakazio. Ujutro sam kroz san cuo kako govore da su mi zjenice uske i da cu ostati ziv...” Dovodjenje zatvorenika u zenicke logore bilo je danonocno. O mracnim radnjama u tim zloglasnim celijama potvrdjuje i zlocin nad Slobodanom Bajicem, zemljoradnikom iz Visokog. On je u svojoj ispovijesti rekao i ovo: “Ranise mi kcer u stomak. Zgrabim je u narucje i ne znam kako iz Visokog da dodjem do zenicke bolnice. Oni na kapiji i u prijemnom odjeljenju oklijevaju da je prime na lijecenje. Dok vicem u pomoc, da mi spase dijete, medicinsko osoblje hladnokrvno prolazi. Vidim da mi dijete umire. Jos par minuta, vidim izdise. cvrsto sam je stegao uza se i zagrlio. Kad sam onako izgubljen zavikao: “Zlikovci, sto mi dijete ubiste ?”, pridje mi grupa policajaca. Mrtvo dijete otese iz zagrljaja, a mene svezase i ugurase u kola, te otpocese sa udarcima. Zaustavili su kola u kanjonu Babine rijeke. Tu su mi ispalili tri metka u moja stopala. Ne sjecam se kako su me odvezli u bolnicu. Sutradan, evo ih u bolesnicku sobu i sa vrata uzvikuju da sam ja poklao muslimansku djecu. cupali su mi zavoje sa nogu i konstatovali da “cetnik” nikada vise nece prohodati. Sve to ljekari su mirno posmatrali, a medicinske sestre se osmjehivale. Odatle sam kasnije prebacen u logor sa ranama na nogama i po tijelu. Tek nakon godinu dana sam saznao da mi je mrtvu kcer odnio ljekar Hrvat i sahranio u Kaknju, ali je potom morao napustiti zenicku bolnicu...”

Hapsenja maloljetnih lica srpske nacionalnosti nisu bila rijetkost. Zatvorenici su pod optuzbom da su “cetnicki kuriri” privodjeni u logore. O tome uvjerljivo svjedoci dovodjenje u logor u Zenici djevojcice i djecaka iz Jezera kod Teslica. Djecak u dijelu svoje ispovijesti kaze: “Uhapsili su nas kod ovaca, pod optuzbom da smo “cetnicki kuriri”. Saslusala nas je muslimanska vojska. Iznudjivali su priznanja da smo sa ovcama prikrivali svoju ulogu kurira i obavjestajaca “cetnika” teslickog ratista. Potom su nas smjestili u zatvor, a sve ovce odveli kao ratni plijen...”

U svim navedenim gnusnim radnjama u srednjoj Bosni prednjacile su formacije: “Patriotske lige”, “Zelenih beretki”, specijalne brigade MUP-a i dr.

Posljednji u nizu muslimanskih logora u srednjoj Bosni je logor muxahedina, u naselju Kamenica, 18 km od Zavidovica uzvodno uz rijeku Gostovic. U tom predratnom zavidovicskom omiljenom vikend naselju, muxahedini su na najzvjerskiji nacin pogubili vise desetina Srba iz vozuckog kraja, poslije pada Vozuce, 10. septembra 1995. godine. Sve zarobljene Srbe (civilna i vojna lica) prvo su tjerali da iskopaju jamu, a onda su im glave sjekli motornim pilama. No, sva zbivanja u ovom zloglasnom logoru jos uvijek su obavijena velom tajne i mnoge istine saznace se kasnije.

U sirem prostoru Sarajeva (Sarajevska oblast), na relativno malom prostoru, postojao je daleko najveci broj logora, cak 88. Najvise ih je bilo locirano na podrucju grada pod muslimanskom kontrolom. Nazalost i ustanove u kojima su se do izbijanja rata obrazovale i vaspitavale hiljade mladih generacija, pretvorene su u surove kazamate. Pomenimo samo neke od njih: djecji vrtici, zgrade fakulteta, studentski domovi, osnovne i srednje skole. cini se da je, ipak, najozloglaseniji logor, ranija kasarna “Viktor Bubanj”, iz kojeg mnogi Srbi nisu vise nikada ugledali svjetlo dana. U samom Sarajevu registrovano je i vise logora - javnih kuca: podrum hotela “Zagreb”, gdje se nalazilo 40 - 50 zena srpske nacionalnosti, nad kojima su se izivljavali pripadnici tadasnje muslimanske teritorijalne odbrane. Zatim studentski dom “Bjelave” (oko 30 zena srpske nacionalnosti), sportski centar “Zetra” (oko 30 zena srpske nacionalnosti), kafic “Borsalino” (10-tak zena srpske nacionalnosti), naselje Ciglane, u prostorijama bivse firme “Djordjevic” (oko 30 zena srpske nacionalnosti), Gradjevinski fakultet (oko 100 zena srpske nacionalnosti).

Opsirnije pisanje o stradanjima Srba u sarajevskim logorima i van njih zahtijevalo bi mnogo vremena i prostora. O tome je vec dosta napisano i u knjizi “Stradanje Srba u Sarajevu”, u izdanju Dokumentacionog centra Komesarijata za izbjeglice Republike Srbije.

Tu su na najoriginalniji nacin iznesena potresna svjedocenja onih koji su prezivjeli sve gnusne torture. U knjizi su i ispovijedi iz sarajevskih logora. Navodjenje samo jednog od hiljade iskaza, dovoljno oslikava odnos muslimana prema svim tim nevinim ljudima. Ni ljudska masta ne bi mogla izmisliti takva nedjela.

“U celiji pored moje, jednog dana, izvodjene su strahovite egzekucije i mucenja, uz nesnosne jauke i vrisku. Bile su u pitanju zenske osobe. Trajalo je to sve dok nisam zacuo kako vicu da je poliju i vuku je “ona” je gotova”. To je samo jedan mali detalj iz iskaza jednog od logorasa u sarajevskim kazamatima.

Bilo bi nepravedno kada ne bismo pomenuli i svjedocenja Strahinje zivaka, jednog od najvecih stradalnika u muslimanskim rukama. Muslimani su mu ubili dva sina u Bradini kod Konjica, a on sam je promijenio nekoliko njihovih logora. Sve te golgote opisao je u svojoj knjizi “zivim da svjedocim” i tako postao jedan od najkljucnijih svjedoka srpskih stradanja u ovom ratu. Samo kraci izvod iz njegovih iskaza jasno oslikava sve: “Stalno su me prebacivali iz celije u celiju. Vrsili su neke promjene i pretrese. Vrata od celija nisu se nikad otvarala, a da se poslije toga ne desi nesto ruzno. Izvodili su na batinanje u svako doba, ali najcesce uvece. Svaki se vracao izubijan. Mene su udarali najcesce medju noge. Zahtijevali su da se oslonim na stake i da se raskoracen prislonim uza zid, a onda me udarali nogama u mosnje... U zatvoru je bilo i zena. Jednom prilikom, kroz resetke sam vidio 33 zene kako su izvodili u setnju. Bilo je i trudnica, ali i kompletnih porodica - otac, kcerka, sin... Bilo je i starih i retardiranih ljudi...”

O sarajevskim celijama smrti Strahinja zivak, izmedju ostalog pise i ovo: “Sjecam se imena 18 ljudi koji su u zatvoru (“Viktor Bubanj”, sada “Ramiz Salcin”), umrli od gladi, od batina, ili su jednostavno tajanstveno nestali.” Ali, nevolje Srba ne zavrsavaju se u sarajevskim logorima. Postojali su u okolini ovog grada jos neki, mozda zloglasniji. Mislimo, prije svega, na ozloglaseni logor “Silos” u Tarcinu (opstina Hadzici). U taj logor dovodjeni su srpski civili, nakon masovnih hapsenja u naseljima Rastelice, Tarcin i Pazaric. Hapsili su ih pripadnici “Zelenih beretki” i komsije muslimani. “Informativni razgovor” svakog uhapsenog zavrsio je u logoru “Silos”. LJudi su zatvarani u okna gdje je bilo zito, prave betonske zemunice. U jednom oknu bilo je i do 50 ljudi. U odredjenom vremenu (maj, juni 1992.) broj zatvorenika iznosio je oko 600. Razmjena zarobljenika vrsena je sukcesivno, da bi ovaj logor bio raspusten tek zavrsetkom rata.

U Pazaricu je formiran drugi logor “Krupa” (skladiste bivse JNA), svega 7 km od Tarcina. Tu je bilo oko 150 zatocenih Srba. Prezivjeli logorasi, svi do jednog, govore da su to bile ustvari “fabrike tihog umiranja”. Nerijetko su koristeni kao zivi stitovi na linijama fronta, te je tako jula i avgusta 1995. godine, radeci na prvoj liniji, ranjeno 28 logorasa.

Travnicko-bugojanska (lasvansko-skopljanska) regija se karakterise po manjinskom srpskom stanovnistvu i podijeljenim naseljima pod muslimanskom, odnosno hrvatskom kontrolom. Na ovom prostoru (opstine Busovaca, Vitez, Novi Travnik, Travnik, Kotor Varos, Jajce, Bugojno, Gornji Vakuf, Donji Vakuf - Srbobran, Skender Vakuf - Knezevo), bilo je ukupno 35 logora. Najvise ih je locirano u dva najveca grada - Travniku i Bugojnu. Markantniji logor u Travniku je bivsa kasarna “Petar Mecava”. U Bugojnu su, od 10 logora, dva bila u funkciji javnih kuca. Jedan od njih je kuca ubijenog Srbina Relje Lukica (u kojem je bilo oko 15 zena srpske nacionalnosti), a drugi Ski centar “Rostovo” (u kojem je bilo oko 30 zena srpske nacionalnosti).

Na kupresko-livanjskom prostoru, specificnom u odnosu na ostale, jer su logori bili samo pod kontrolom hrvatskih vlasti, zabiljezena su brojna stradanja nevinih Srba. Grad Livno zasluzuje da se posebno izdvoji. Hapsenje Srba vrseno je bez selekcije. Oni koji su prezivjeli sve to kazuju potresne price. Veliki sabirni centar za Srbe bio je u fiskulturnoj sali Osnovne skole “Ivan Goran Kovacic”. Mucenja, izgladnjivanja, likvidacije pod okriljem noci, osnovne su odlike livanjskih kazamata. U okolini Livna su i jame u koje su i tokom ovog rata, kao i proslog, zatrpavani Srbi. Sam podatak da je na ovom malom prostoru bilo 28 logora mnogo govori o stradanjima srpskog stanovnistva, koje je ovdje cinilo manjinsku populaciju.

Sjeveroistocna Bosna (opstine Tuzla, Srebrenik, Gracanica, Lukavac, Banovici, Zivinice, Kladanj, Kalesija, Ugljevik, Lopare), imala je 61 logor gdje su bili zatoceni Srbi. Sumnja se da na ovim prostorima ima jos zatvorenih Srba iz vozuckog kraja, od septembra 1995. godine, ali se oni kriju daleko od svjetske javnosti. Medju naseljima ove regije glavni muslimanski centar za zatvaranje Srba je “multietnicka” Tuzla. Broj od 16 logora u samom gradu nedvosmisleno potvrdjuje lansiranu tezu o mogucem “zajednistvu” i “multietnicnosti” ovog grada, gdje vlast navodno drze nekakve reformske a ne fundamentalisticke snage. Da su ovi prvi cak opasniji, osjetili su brojni zatvorenici na vlastitoj kozi. Glavni logor je bio u dotadasnjem Okruznom zatvoru u Tuzli. Potom slijedi Kasarna “Husinska buna”. Vecina logorasa koji su boravili u logorima u manjim gradovima, nakon izvjesnog vremena i strahovitih mucenja, prebacivani su u dva navedena tuzlanska logora. Isuvise su duge ispovijesti svih mucenih da bismo ih posebno navodili.

Izgladnjivanja, fizicki rad na prvoj liniji fronta, lazne optuzbe, tuca, samo su neke od odlika koje “krase” ove tuzlanske logore smrti.

“Multietnicku” Tuzlu nisu mimoisle ni javne kuce u kojima su bile zatocene zene srpske nacionalnosti. Jedna od njih je bila u prostorijama Srednjoskolskog centra (gdje je bilo zatoceno oko 100 zena srpske nacionalnosti), a druga u privatnoj kuci na putu ka Srebreniku kod Previla (gdje se nalazilo oko 15 zena srpske nacionalnosti). Ipak, najupecatljivija kazivanja o tuzlanskim kazamatima, dao je novinar Ninko Djuric iz Vozuce, koji je i sam proveo u njima nepunih 7 mjeseci, od cega 139 dana u samicama, NJegova svjedocenja o stradanjima zatocenih Srba, kao i ono sto je i sam prezivio, bice dragocjena opomena svim Srbima kakva je to “visenacionalna” Tuzla i sta bi Srbi mogli ocekivati u “multietnickoj” Bosni.

Podrinjska regija se manje karakterise zloglasnim logorima u odnosu na zvjerska ubijanja Srba na ovom prostoru, u njihovim vlastitim kucama i naseljima. Podrinjska regija koju cine opstine Srebrenica, Vlasenica, Milici, Visegrad, Gorazde, Bratunac, Cajnice, Rudo, Rogatica, Sekovici i Zvornik, imala je 24 logora, od kojih najvise u Gorazdu i okolini (13), potom u Srebrenici (5).

U Hercegovini (istocna i zapadna Hercegovina) registrovano je 60 logora. NJihova koncentracija bila je najveca u Mostaru i Konjicu. Medju tim logorima najozloglaseniji su Bradina i celebici kod Konjica, Rodoc kod Mostara i Dretelj kod Capljine. Zarobljene Srbe iz Bradine, uglavnom su odvodili u logor u celebicima. Jedan od svjedoka koji je imao tu nesrecu da ga odvedu tamo, izmedju ostalog kaze: “Natovarili su nas u kamione i strpali u autobuse kao stoku. Sa kamiona su odmah skinuli trojicu i streljali ih na nase oci. Nas su poceli tuci i maltretirati. Odvezli su nas u Celebice, u neke silose, atomsko skloniste, depo za gorivo bivse JNA i u sahtove pored tih objekata. U logoru su pocela mucenja, udaranje pendrecima, zeljeznim sipkama, kundacima...” Muke logorasa u celebicu nisu se zavrsile tim zvjerstvima. Ostrasceni neprijatelj izmislja nova mucenja, koja prezivjeli svjedoci opisuju ovako: “Mnoge logorase su nocu izvodili ispred celije i tukli do smrti, tako da su od toga podlegli neki od njih. Poslije mucenja pojedince su izvodili iz celije i streljali. Zarobljene sinove su nagonili da pjevaju pored mrtvog oca.”

I ovi mali izvodi iz svjedocenja zatocenih u logoru celebici dovoljna su opomena o muslimanskoj mrznji prema srpskom stanovnistvu i spremnosti na potpuno istrebljenje Srba sa tih prostora. O muslimansko-hrvatskim orgijama nad Srbima u Bradini vec je bilo rijeci u prethodnom poglavlju. Logor u Bradini bio je smjesten u zgradi osnovne skole. Tu se vrsila selekcija na one koji su ostali kao zatocenici u Bradini i na one koji su dalje deportovani u logore Celebic i Konjic (logor u Sportskoj dvorani “Musala”). U Bradini je ubijeno 50 Srba, a odsjecena glava jednog od njih koristena je kao suvenir-trofej, koji je pokazivan na javnim mjestima. U Konjickom logoru “Musala” bilo je oko 200 srpskih zatvorenika. Inscenirano je i granatiranje tog logora i tom prilikom je ubijeno 13 a ranjeno 12 Srba. Javne kuce u Konjicu registrovane su u kafeu “Amadeus” (zatoceno oko 20 zena srpske nacionalnosti) i u Buturovic Polju (zatoceno oko 50 zena srpske nacionalnosti).

Mostarski logori bili su pod kontrolom Hrvata. Uglavnom, podijeljeni su na logore pod kontrolom HOS-a i HVO. Centralni logor bio je u Rodocu, odakle su posljednji srpski zatvorenici pusteni tek nakon potpisivanja Dejtonskog sporazuma. Srbi su u Mostaru prezivljavali nevidjena zvjerstva. Masovno su hapseni i odvodjeni u logore gdje su prosli kao i Srbi u vec pomenutim logorima u Konjicu, Tarcinu i dr. Logor Dretelj kod capljine jedan je od zloglasnijih na prostoru bivse Bosne i Hercegovine. Pored muskog tu je stradalo i zensko stanovnistvo. Jedna od mucenica u dijelu svoje ispovijesti govori: “Uhapsena sam u svom stanu od strane pripadnika HOS-a, 25. aprila 1992. godine. Prije odvodjenja u logor Dretelj, svakodnevno su me silovali, vise njih. Prisiljavali su me da hodam gola i prijetili da necu umrijeti prije nego sto rodim jednog ustasu. Peglali su me vrucom peglom po tijelu. U logoru Dretelj, uz silovanja, bila sam podvrgnuta i drugim torturama, kao sto je zabijanje eksera u nokte. Pokusavala sam da izvrsim samoubistvo. Inace sam majka troje maloljetne djece...” Svaki od zarobljenih ima slicnu pricu o svojim “dozivljajima” u ovom zloglasnom logoru. O stradanju zena u logoru Dretelj govori i ova izjava: “zene kojih je u logoru bilo nesto manje nego muskaraca, strasno su mucene i ponizavane. Mogu da potvrdim da su bile silovane, i to javno, pred drugim zatvorenicima, pa i pred rodbinom, koja je bila u logoru. To je bilo uzasno...”

Najmanji broj logora bio je u muslimanskoj enklavi Cazinska krajina, ukupno 15. Po zvjerstvima isticali su se oni koji su locirani u Bihacu i Cazinu.

Na prostoru zapadne Krajine (opstine Sanski Most, Kljuc, Mrkonjic Grad, sipovo, Glamoc, Petrovac, Drvar, Grahovo koje su okupirane pred kraj ratnih dejstava tokom ljeta i pocetkom jeseni 1995. godine), registrovana su samo 3 logora. Masovne grobnice otkrivene su na vise lokaliteta, o cemu je bilo rijeci ranije.

Iz tabelarnog pregleda regija, opstina i naselja u kojima su bili locirani navedeni logori, moze se zakljuciti da su oni dominirali u mjestima gdje su Srbi bili manjinsko stanovnistvo, gdje nisu mogli da se adekvatno zastite i pruze otpor neprijatelju. Karakteristicno je i to da su zatvarani civili koji ne podlijezu vojnoj obavezi (zene, starci, djeca).

Blizu 400 logora za Srbe u 181 naselju na ovom prostoru tokom troipogodisnjeg rata je najbolji dokaz sta su sve srpski neprijatelji - dojucerasnje komsije, spremali svim Srbima, te kakav bi buduci zivot u zajednici sa njima bio.

Na kraju treba istaci da ovaj broj logora vjerovatno nije konacan i da ce nova svjedocenja otkriti jos neke od njih.

Pregled porusenih i ostecenih vjerskih objekata na prostoru Bosanske Posavine.
Na okupiranom prostoru Bosanske Posavine srpski agresor je porusio ili tesko ostetio i devastirao sve katolicke crkve i muslimanske dzamije, te druge sakralne i vjerske objekte. Na osnovi prikupljenih saznanja, unisteni su sljedeci vjerski objekti:

OPCINA DERVENTA
Hrvatske vjerske gradevine - katolicke crkve

1. Bijelo Brdo - crkva potpuno razorena;
2. Bukovica - crkva unistena;
3. Cer - zupna crkva potpuno razorena;
4. Derventa - zupna crkva i dva samostana casnih sestara potpuno razoreni;
5. Foca - zupna crkva srusena;
6. Bukovac - podrucna crkva srusena;
7. Johovac - podrucna crkva srusena;
8. Kulina - zupna crkva zapaljena;
9. Plehan - zupna crkva razorena do temelja 6. srpnja 1992.g., kao i franjevacki samostan sa zbirkom umjetnina, knjiznicom, arhivom i drugom kulturnom bastinom;
10. Lupljanica - podrucna crkva razorena;
11. Brezici - podrucna crkva ostecena;
12. Donji Susnjari - podrucna crkva zapaljena;
13. Poljari - podrucna crkva razorena;
14. Bozinci - podrucna crkva razorena;
15. Modran - podrucna crkva razorena;
16. Socanica - zupna crkva razorena;
17. Zeravac - zupna crkva razorena.

Muslimanske vjerske gradevine - dzamije

1. Derventa - tri dzamije srusene;
2. Velika - dzamija srusena;
3. Omeragici - dzamija srusena;
4. Bosanski Luzani - dzamija srusena;
5. Begluci - dzamija srusena;
6. Bosanski Dubocac - dzamija srusena;
7. Donji Kalenderovci - dzamija srusena;
8. Kukavice - dzamija srusena.

OPCINA BOSANSKI BROD
Hrvatske vjerske gradevine - katolicke crkve

1. Bosanski Brod - zupna crkva minirana;
2. Brusnica - zupna crkva srusena;
3. Gornja Mocila - zupna crkva srusena;
4. Sijekovac - zupna crkva srusena;
5. Kolibe - zupna crkva potpuno razorena;
6. Korace - zupna crkva potpuno razorena;
7. Novo Selo - zupna crkva srusena.

Muslimanske vjerske gradevine - dzamije

Sve dzamije su srusene.

OPCINA ODZAK
Hrvatske vjerske gradevine - katolicke crkve

1. Odzak - zupna crkva do temelja srusena, gradevinski materijal odvezen;
2. Gornja Dubica - zupna crkva do temelja srusena;
3. Donji Svilaj - zupna crkva do temelja srusena;
4. Posavska Mahala - crkva do temelja srusena;
5. Vojskova - crkva do temelja srusena;
6. Potocani - crkva u cjelosti devastirana;
7. Vrbovac - podrucna crkva srusena;
8. Potocanski Lipik - podrucna crkva srusena;
9. Osjecak - podrucna crkva srusena;
10. Lipik - podrucna crkva srusena;
11. Ada - kapela u cijelosti devastirana;
12. Gornji Svilaj - kapela u cijelosti devastirana;
13. Vrbovac - kapela na groblju devastirana;
14. Prnjavor - kapela na groblju devastirana;
15. Novo Selo - kapela na groblju u cijelosti porusena;
16. Gornja Dubica - kapela na groblju u cijelosti porusena;
17. Osjecak - kapela na groblju u cijelosti porusena;
18. Spomen krizevi u Donjem Svilaju, Vrbovcu, Potocanima - unisteni;
19. Vecina nadgrobnih spomenika na grobljima je ostecena, grobna ploce ukradene i odnesene.

Muslimanske vjerske gradevine - dzamija

1.Odzak - dzamija do temelja porusena.

OPCINA MODRICA
Hrvatske vjerske gradevine - katolicke crkve

1. Modrica - zupna crkva potpuno razorena;
2. Rijecani Donji - podrucna crkva zapaljena;
3. Garevac - zupna crkva zapaljena;
4. Cardak - zupna crkva razorena, kao i samostan malog Isusa, Doloresa;
5. Pecnik - zupna crkva potpuno razorena.

Muslimanske vjerske gradevine - dzamije

1. Modrica - dzamija srusena;
2. Tarevci - dzamija srusena;
3. Jakes - dzamija srusena.

OPCINA BOSANSKI SAMAC
Hrvatske vjerske gradevine - katolicke crkve

1. Bosanski Samac - zupna crkva cijela srusena, gradevinski materijal odvezen;
2. Hrvatska Tisina - zupna crkva ostecena i potpuno devastirana;
3. Kornica - crkva unistena miniranjem;
4. Prud - crkva miniranjem srusena do temelja;
5. Srednja Slatina - crkva miniranjem srusena;
6. Novo Selo - kapela miniranjem srusena;
7. Zasavica - crkva potpuno devastirana;
8. Domaljevac - zupna crkva ostecena avio-bombardiranjem, avio-raketiranjem i granatiranjem;
9. Grebnice - podrucna crkva i nadgrobni spomenici u groblju osteceni granatiranjem.

Muslimanske vjerske gradevine - dzamije

1. Bosanski Samac - dzamija eksplozivom srusena, gradevinski materijal odvezen.

HRVATSKI DIO OPCINE GRADACAC
Hrvatske vjerske gradevine - katolicke crkve

1. Donja Tramosnica - crkva unistena granatiranjem;
2. Gornja Tramosnica - zupna crkva unistena, samostan casnih sestara zapaljen;
3. Turic - zupna crkva unistena.

OPCINA ORASJE
Hrvatske vjerske gradevine - katolicke crkve

1. Vidovice - dvije crkve do temelja srusene eksplozivom;
2. Jenjic - podrucna crkva unistena;
3. Veci broj crkava ostecen granatiranjem.

OPCINA RAVNE - BRCKO
Hrvatske vjerske gradevine - katolicke crkve

1. Brcko - zupna crkva, zupna kuca i katolicko groblje jako devastirano;
2. Gorice - crkva i zupna kuca potpuno unistene;
3. Krepsic - crkva unistena, na groblju poruseni svi nadgrobni spomenici;
4. Lanista - podrucna crkva unistena, kao i kapela na groblju;
5. Ulice - zupna crkva i zupna kuca unistene paljenjem;
6. Poljaci - crkva unistena;
7. Dubrave - zupna crkva potpuno unistena, kao i samostan Svetog Ante Padovanskog;
8. Boderiste - kapela unistena;
9. Boce - zupna crkva ostecena;
10. Lipovac - kapela unistena, groblje devastirano;
11. Donje Dubravice - kapela ostecena;
12. Ulovic - kapela ostecena.